2025年11月20日木曜日

ヤマグルマ-5,シーボルト&ツッカリーニFlora Japonica『日本植物誌』,”Florae Japonicae Familiae Naturales”(Abh. Math.-Phys. Kl., K. Bayer.Akad.Wiss)

Trochodendron aralioides


  ヤマグルマを最初に欧米に紹介したのはシーボルトPhilipp Franz Balthasar von Siebold, 1796– 1866,日本滞在 1823– 1829, 1859– 1862)で,ライデン大学のツッカリーニJoseph Gerhard (von) Zuccarini, 1797 – 1848)との共著『日本植物誌Flora Japonica” 1835 -1870)に花の着いた枝(冒頭図,左)と果実の着いた枝の美しい図(冒頭図,右.何れも京都大学図書館)と共に新属の植物として Trochodendron aralioides の学名をつけて発表した.屬の名前,Trochodendron はギリシャ語の車輪(τροχός)と,樹木(δένδρον)に由来し,和名のヤマグルマが基であり,シーボルトはこの名前が,花の形状や枝先の葉の着き方をよく表していると感心している.なお,種小名aralioidesはウコギ科タラノキ属 Aralia に似た oides という意味で,シーボルトの日本での植物研究の協力者,ドイツ人の薬剤師ハインリッヒ・ビュルガーのメモに由来しているのかも知れない(次記事).

 シーボルト&ツッカリーニはヤマグルマを ”Flora Japonica” では Winteraneae(ウィンチラ科,シキミモドキ科)に,”Florae Japonicae Familiae Naturales”1848)では Magnoliaceae(モクレン科)に分類したが,後にドイツの植物学者アイヒラーAugust Wilhelm Eichler, 1839 – 1887)は本属だけからなるTrochodendraceae(ヤマグルマ科)を設立した(”Flora, oder allgemeine botanische Zeitung”, 47, 449 – 458 (1864) & 48, 12 – 15, (1865)).現在ヤマグルマ科には本属の他,日本では化石でのみ知られているスイセイジュ属Turacentron(中国からヒマラヤに分布)が分類される.ヤマグルマはスイセイジュとともに,導管をもつ種が圧倒的に多い被子植物のなかで仮導管をもつ,特殊な樹木として知られている.
 ライデンのナチュラリス生物多様性センター(Naturalis Biodiversity Center)には,シーボルトが蒐集者とされるヤマグルマの腊葉標本が少なくとも四枚保管されているが,何れもその画像は公開されていない.
 ビュルガーが蒐集者とされるヤマグルマの腊葉標本は五枚保管されていて,その内の四枚は画像が公開されている.秋山らによって一枚は2012年にヤマグルマのレクトタイプに,他の一枚は2013年にイソレクトタイプに選定された.(次記事). 

シーボルト&ツッカリーニ日本植物誌Flora Japonica” Flora japonica, sive plantae quas in imperio japonico. Sectio Prima 1835には,初めにラテン語でツッカリーニによるヤマグルマ屬の特性の記述があり,次にヤマグルマの記述が続き,最後にシーボルトのフランス語による覚書で終わる.

TROCHODENDRON.
WINTERANEAE R. BROWN. POLYANDRIA Polygynia LINN.
CHARACTER DIFFERENTIALIS.

CALYX nullus. COROLLA nulla. STAMINA hypogyna, plurise-
riata, indefinita ; FILAMENTA libera, A
NTHERAE basi affixae. OVARIUM
superum, 5 – 8 loculare, ovulis pluribus in quovis loculo pendulis
anatropis. S
TYLI tot quot locula, persistentes, stigmatibus in facie
superiore decurrentibus. C
APSULA stylis coronata, corticata, quin-
que -octolocularis, a vertice septicide quinque octovalvis. S
EMINA
numerosa, pendula, albuminosa embryone recto.

CHARACTER NATURALIS

    CALYX nullus. COROLLA nulla. STAMINA hypogyna, plurise-
riata, indefinita, decidua ;
FILAMENTA inter se libera, adscendentia ;
ANTHERAE basi affixae, apice mucronulatae, quadriloculares, loculis
per paria junctis in utroque latere antherae longitudinaliter dehis-
centibus. O
VARIUM liberum, quinque octoloculare ; ovula plu-
rima, biseriata, anatropa, pendula in quovis loculo. S
TYLI tot quot
locula, persistentes, erecti, apice parum recurvi ;
STIGMATA in facie
superiore stylorum decurrentia, emarginata et sulco longitudinali
exarata, carnosa, tenuissime papillosa. C
APSULA globosa, stylis per-
sistentibus coronata, corticata, quinque - octolocularis, a vertice
deorsum quinque - octovalvis valvulis coriaceis. S
EMINA numerosa
in quovis loculo, pendula, linearia, utrinque attenuata, subangulata.
T
ESTA glabra, membranacea, hinc raphe valde prominente ab hilo
ad verticem usque producta percursa ibique brevissime appendicu-
lata ;
TUNICA INTERIOR tenuissima, a testa vix separanda. ALBUMEN
aequabile, carnosum. E
MBRYO minutus, axilis, inversus in vertice
seminis, sed ovuli tortu juxta hilum erectus, radicula crassa conica,
cotyledonibus brevibus ovatis subcarnosis plane sibi incumbentibus ,
plumula inconspicua.
Blog FJ Trochodendron 3

HABITUS : Frutex vel arbor aromatica ligno duro albido vel
tandem fuscescente, ramis subdichotomis, foliis plerumque per trien-
nium virentibus, coaevis subverticillatim approximatis et internodio
satis longo perulis persistentibus obsito ab illis anni sequentis se-
junctis, petiolatis ovato - rhombeis cuspidatis serratis glabris cori-
ceis, gemmis perulatis mixtis vel foliiferis, perulis interioribus tan-
dem elongatis post vernationem persistentibus et longius a se invi-
cem remotis quam folia, floribus in racemos terminales simplices
dispositis, coëtaneis, bracteatis, calyce et corolla destitutis, herma-
phroditis polyandris polygynis, capsulis annuis polyspermis.

STATIO ET HABITATIO : Unica species hucusque cognita amat
loca humida umbrosa Japoniae meridionalis, ubi Lauris, Camelliis,
diversis Ilicis speciebus aliisque calidiorum regionum fruticibus sem-
pervirentibus mixta occurrit.

ETYMOLOGIA : Nomen e graeco τροχός rota et δένδρον arbor, ob
foliorum in ramis staminumque in floribus dispositionem .
(要旨:STATIO ET HABITATIO現状と生息域):現在知られている唯一の種は,南日本の日陰の湿潤な場所を好み,ローレル(タブノキ),ツバキ,モチノキ属の様々な種,および温暖な地域の他の常緑低木と混生する.
E
TYMOLOGIA語源):この名前は,枝の葉の配置と花の雄しべにちなんで,ギリシャ語のτροχός の「車輪」とδένδρον の「木」に由来する.)


                     39. 40. TROCHODENDRON ARALIOIDES. Tab. 39. 40.

Tr. foliis subverticillatis longe petiolatis obovato- rhombeis cuspidatis serratis
coriaceis glabris, racemis terminalibus simplicibus bracteatis.

Nomen jap. Jama Kuruma, i . e. Kuruma (rota) montium.

FRUTEX (rarius arbor) habitu Araliarum japonicarum, 8-15 pedes altus. RAMI teretes,
cortice sordide cinereo - flavescente parum rugoso aeque ac lignum durum albidum arom-
atico tecti, cicatricibus foliorum delapsorum in verticillos totidem annos significantes dispose-
tis (v. Tab. 40.) notati. G
EMMAE perulatae, ovato - oblongae, acutiusculae, uti tota planta
glabrae, foliiferae vel mixtae ; perulae externae circiter 12 - 15, quarum infimae minimae semior-
biculares, superiores sensim longiores ovatae, omnes coriaceae, mucronulatae, fuscescentes ;
internae post vernationem a se invicem remotae et longius distantes quam folia, adeo ut aeque
ac in Illicio et in Ericeis pluribus rami inter perulas magis extendantur quam inter folia, lan-
ceolatae, acutae, elongatae, plerumque primum per annum persistentes. F
OLIA 3 - 5, rarius plura
e quavis gemma, alterna sed in verticilli speciem approximata, longė petiolata P
ETIOLIS hori-
zontaliter patentibus basi subincrassata articulatis teretibus superne canaliculatis, e basi cuneata
integerrima obovato-rhombea, longe et obtuse cuspidata, crenato- serrata, glabra, superne lucida,
coriacea, penninervia nervo medio superne impresso subtus prominentc, lateralibus superne con-
spicuis subtus obsoletis, tenuiter reticulato- venosa, 2 - 3
longa, 1½ 2 lata, in gemma
longitudinaliter complicata, per triennium virentia. S
TIPULAE desunt. FLORUM RACEMI e gemmis
mixtis terminales, sed fructiferi denique, ob gemmam ex axilla summi folii orientem ramum-
que continuantem laterales, simplices, erecti, 15 – 20 - flori ; rachis teres, stricta, glabra, bipol-
licaris; pedunculi erecto-patentes, angulati, glabri, 8 - 12
longi, bracteis linearibus acutis
integerrimis membranaceis ipsos primum superantibus deciduis suffulti, uniflori, ebracteolati.
C
ALYX nullus. COROLLA nulla. STAMINA hypogyna, indefinita 40-50, pluriseriata, inter se
libera; F
ILAMENTA filiformia adscendentia, glabra, albida, pistillum superantia ; ANTHERAE basi
affixae, oblongae, apice mucronulatae, quadriloculares, loculis per paria junctis in utroque latere
antherae longitudinaliter dehiscentibus, sulfureae. O
VARIUM liberum, globoso – 5 - 8 - lobum,
glabrum, virens, 5-8- loculare, ovulis plurimis anatropis biseriatis in quovis loculo. S
TYLI
tot quot locula, teretiusculi, erecti, sursum parum recurvati, glabri, virentes, persistentes ;
STIGMATA in stylorum facie superiore decurrentia indeque obliqua, oblonga, apice parum emarginata,
sulco longitudinali exarata, tenuiter papillosa. C
APSULA globosa, subangulata, vertice depressa
et stylis persistentibus coronata, magnitudine pisi minoris, glabra, olivacea, quinque
locularis, 5 - 8valvis ; valvulae a vertice capsulae dehiscentes septicidae, coriaceae. S
EMINA in
quovis loculo 10 - 12 biseriata, in placenta angulo superiori carpelli affixa pendula, linearia,
utrinque attenuata, compresso- teretiuscula, lineam circiter longa. T
ESTA membranacea, glabra,
hinc raphe valde prominente ad verticem seminis usque producta percursa ibique parum appen-
diculata, fusca ;
TUNICA INTERIOR a testa vix separanda. ALBUMEN aequabile, carnosum, oleo-
sum
. EMBRYO minutus, axilis, inversus in vertice seminis, radicula crassa conica, cotyledonibus
brevibus ovatis carnosis plane sibi incumbentibus.


     Crescit in Japoniae regionibus australioribus locis umbrosis humidis. Floret vere, maturat
fructus aestate (anni sequentis ?) ħ
.
  (要旨:ALBUMEN胚乳は均一,肉質,油分が多い.
   Crescit in Japoniae:日本の南部の,日陰で湿気の多い場所に生育する.春に開花し,果実は夏(翌年?)に熟する.

Explicatio Tab. 39. Rami floriferi Trochodendri duo. Fig. 1. Flos auctus. 2. Stamen a facie, a.
3. Anthera, transversim dissecta, a. 4. Pistillum, magis auctum. 5. Idem a vertice visum, a. 6. Carpellorum
duorum sectio perpendicularis, a. 7. Stylus cum stigmate, a. Tab. 40. Trochodendri ramus fructifer. Fig. 1.
Fructus maturus, a. 2. Ejusdem sectio perpendicularis et 3. sectio horizontalis. 4. Semen, valde auctum.
5. Pars seminis, albumen et embryonem monstrans, magis a. 6. Embryo, valde auctus.

  Les botanistes du Japon ont nommé ce petit arbre Jama Kuruma, arbre à
roues, nom assez heureux, vu que les fleurs privées de calice et de corolle forment
de petites roues, et qu'à l'extrêmité des branches se trouvent également des feuilles
serrées formant la roue.
Il ressemble pour le port aux Aralia's du Japon, dont
nous aurons à traiter plus tard. Il s'élève à 8, 15' de hauteur, mais souvent il
ne forme qu'un arbrisseau. Sa patrie est aux endroits humides dans la région des
lauriers, des Camellia, des Ilex et d'autres arbres toujours verds des provinces
méridionales, où il fleurit au printemps et mûrit ses fruits en été. Les exemplaires,
qui ont servi à en faire la description, furent cueillis aux environs de Nangasaki,
où cet arbre est très rare. C'est par cette raison, qu'on le rencontre çà et là cul-
tivé dans les jardins. L'arôme des feuilles et des fruits permet d'en attendre des
vertus médicales. Son anomalie dans la structure des fleurs et des fruits, que mo-
difie même le caractère de la famille des Winteracées, nous a engagé à communi-
quer la plante dans cette partie de notre flore.

シーボルトによるフランス語のコメントの和訳(大場秀章・監,瀬倉正克・譯『シーボルト「日本植物誌〈本文覚書篇〉」』八坂書房(2007))
 「日本の植物学者たちはこの小高木をヤマクルマ、すなわち「車輪を持った木」と呼んでいる。この命名はかなり適切なものである。と言うのも、この植物の花は蕚も花冠もなく小さな車輪のような形をしており、それに枝の先端に同じように車輪の形をして密生した葉が見られるからである。形態からすると、日本のウコギ類に似ている。これについては後述する。高さは二・六から四・九メートルほどになるが、たいていは低木状である。原産地は、タブノキ、ツバキ、モチノキやその他の常緑樹が生える地域、すなわち春に花が咲き、夏に実がなる南部の地方の湿潤な場所である。記載に用いた標本は長崎周辺で採取したものだが、そのあたりでは非常にまれな木である。庭で栽培されているのをそこここで見かけるのはそうした理由による。葉や果実に芳香があるところから、何らかの薬効が期待できよう。花や果実の構造に、ウィンチラ科の特徴を修正せざるを得ないような差異が認められるため、本植物誌でこの植物を記載することにした。」(瀬倉正克)
 「シーボルトは日本人がこの樹をヤマグルマと呼ぶことに感心しているようだが、雌雄蕊まで観察していたかどうかは疑問である。ヤマグルマも後日、韓国(済州島)と台湾に産することが判り、日本固有ではなくなった.」(大場秀章)

   また★“Abhandlungen der Mathemat.-Physikalischen Classe, Der Koemglih Bayerishen, Akademie Der Wissenschaften. (Abh. Math.-Phys. Kl., K. Bayer. Akad. Wiss). Vierter Band”1846)の Siebold & ZuccariniFlorae Japonicae Familiae Naturales, Aujectis Generum Et Specierum Exemplis Selectis. Sectio Primaの部の
“62. (178. Endl.) MAGNOLIACEAE De Cand.(モクレン科)の章には,
 187. Trochodendron S. et Z.
     345. Tr. aralioidet S. et Z. Flor, japon. I. p. 83. t. 39. 40.”
と彼らが著わした『日本植物誌』のヤマグルマが記載されている.

シーボルトが滞日中,実際にヤマグルマを観察したか否かは不明.彼の “NIPPON” の内の “REISE NACH DEM HOFE DES SJOGUN IM JAHRE 1826”(江戸参府紀行)を検索したが Trochodendron はヒットしなかった.また彼がライデンに設立した「気候順化園」の販売品リストを見たが,Trochodendron は見当たらなかった.『日本植物誌』でのヤマグルマの植物学的な詳しい記述は Siebold & Zuccarini が腊葉標本を温水に浸して復元し,精査して得た知見を基にしたのであろうか?興味深い. 

0 件のコメント: